Από πολλούς έγκυρους αναλυτές και ιστορικούς έχει επισημανθεί το συμπέρασμα ότι το καθεστώς που ο Εμβέρ Χόζτα επέβαλε στην Αλβανία με τη λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και μέχρι το 1990, είχε περισσότερο εθνικό – εθνικιστικό υπόβαθρο παρά την κομουνιστική ιδεολογία. Εξ άλλου η δεύτερη χρησιμοποιούνταν προσχηματικά προκειμένου αρχικά να ελέγξει το παιχνίδι με συνθήματα και οράματα που προκαλούσαν τη θετική αντίδραση των μαζών (λαϊκή εξουσία, ισότητα, καταπολέμηση της ταξικής διαβάθμισης της κοινωνίας κ.α.) και στη συνέχεια να εξασφαλίσει την ευμένεια του Στάλιν και των κομουνιστικών καθεστώτων του Ανατολικού μπλοκ.
Κάτω όμως απ’ αυτά ο Χότζα φρόντιζε να καλλιεργεί τον αλβανικό εθνικισμό και να υλοποιεί σχέδια εθνοκάθαρσης και επιβολής της πλειοψηφίας καταπιέζοντας τις μειονότητες. Ο αλβανισμός ήταν στην ουσία το υπόστρωμα και όχι η ιδεολογία των Μαρξ και Λένιν. Ο Φατός Λιουμπόνια, έχει ιδιαίτερα σταθεί και προσεγγίσει τη διάσταση αυτή του πολιτικού συστήματος υπό το Κόμμα Εργασίας της Αλβανίας που άσκησε την εξουσία για πέντε δεκαετίες.
Στην περιοχή της Δίβρης και του Θεολόγου, στα Ριζά των Αγίων Σαράντα συναντνά κανείς τα τεκμήρια της άποψης αυτής του εθνικο-κομουνιστικού καθεστώτος του Ενβέρ Χότζα, τριάντα χρόνια μετά την πτώση του. Μέσα απ’ τα σύμβολα δύο αναμνηστικών στηλών, μεγάλων διαστάσεων στα κέντρα των μεγάλων κοινοτήτων: Δίβρη, σχεδόν κομώπολη και Τσερκοβίτσα, διαπιστώνει κανείς πως χρησιμοποιήθηκε η ιδεολογική πάλη, χαρακτηρηστική της περιόδου της λήξης του Β Παγκοσμίου Πολέμου για την εμπέδωση εθνικών επιδιώξεων των Αλβανών παρτιζάνων.
Τριάντα χρόνια μετά τα μνημεία αυτά μένουν εκεί για να αναδεικνύουν αυτή την τραγική διάσταση στο παιχνίδι της μοίρας. Οι αριστεροί του χώρου του Βορειοηπειρωτικού Ελληνισμού, πρωτοπόροι στον αντιφασιστικό αγώνα, εξαπατήθηκαν στο όραμα που εντέχνως είχε καλλιεργηθεί περί αυτοδιάθεσης μετά τη λήξη του Πολέμου. Ακούσια ή ενδεχομένως και εκούσια έγιναν συνεργοί στην «δια σφραγίδας» κατοχύρωση δικαιωμάτων της αλβανικής εθνικιστικής πλατφόρμας.
Οι αναμνηστικές αυτές στήλες δεν περιέχουν κανένα στοιχείο που να παραπέμπει στην επικράτηση της αριστεράς ιδεολογίας των παρτιζάνων. Απεναντίας η αλβανική σημαία κυριαρχεί στην εικαστική σύλληψη αγνώστου τινός δημιουργού που συνέθεσε και τα δύο αυτά μνημεία. Τίποτε δεν μαρτυρούν και παρά το αντίθετο για τη συμβολή των αντιναζιστικών δυνάμεων της Εθνικής Ελληνικής Μειονότητας.
Η ύπαρξη δε στη σύνθεση επιθετικά αναταγμένων όπλων με τις κάνες μάλλον να είναι ακόμη ζεστές από αδελφοκτόνες μάχες μάλλον παραπέμπουν στην ιδέα ότι οι αλβανικές ορδές του Ενβέρ Χότζα κατοχύρωσαν το δικαίωμα να σημαδέψουν και τις περιοχές αυτές με το επίσημο του κράτους σύμβολο.
Σε μια πιο σύγχρονη αντίληψη και προσέγγιση απ’ την οπτική των ανθρωπίνων και μειονοτικών δικαιωμάτων οι αναμνηστικές αυτές στήλες, που δεν είναι μόνο σ’ αυτή την περιοχή αλλά και σε πολλές άλλες, παραπέμπει σε συνειδησιακή καταπίεση. Άλλους ίσως να τους συγκινεί το στοιχείο της ανοχής: η ΕΕΜ επιδεικνύει πνεύμα ανοχής τόσο για το τραυματικό παρελθόν της εμφύλιας σύγκρουσης στους κόλπους της με την βίαια επικράτηση των παρτιζάνων αλλά και την μη ενόχληση από την εθνική καταπίεση.
Ειδικά στη Δίβρη το τοπίο με φόντο τον Ιερό Ναό, τον οποίο είχαν κατεδαφίσει για να τον μετατρέψουν σε εστία της κομουνιστο-εθνικιστικής προπαγάνδας και αναγέρθηκε εκ νέου στα χρόνια της «ελευθερίας», είναι πολύ σουρεαλιστικό…
Τελικά δεν κέρδισαν στο χώρο αυτό ούτε οι αριστεροί παρτιζάνοι που καθοδηγούνταν απ’ το ΕΑΜ, ούτε οι εθνικόφρονες που προσπάθησαν να οργανωθούν εναλλακτικά…
Το πραγματικό νικητή τον μαρτυρούν τα μνημεία αυτά με τη σημαία και όχι το «Κεφάλαιο» ή το «Κομουνιστικό Μανιφέστο» του Μαρξ!
