Σπουδαίας ιστορικής σημασίας είναι το τελευταίο βιβλίο του Αρχιεπισκόπου Αναστασίου που κυκλοφόρησε απ’ την Εκδόσεις “Ngjallja” (Ανάστασις) της Ορθοδόξου Αυτοκεφάλου Εκκλησίας της Αλβανίας.

Πρόκειται για τρίγλωσσο εγχειρίδιο – περίληψη της ιστορικής πορείας της Ορθοδόξου Εκκλησίας στα μέρη της σημερινής Αλβανίας υπό τον τίτλο: «Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΣΗΜΕΡΙΝΗΣ ΑΛΒΑΝΙΑΣ – (1ος – τα μέσα του 20ου αι.).

Σε επίσημες εισηγήσεις του κατά τις αναγορεύσεις του σε Πανεπιστήμια του εξωτερικού ή και ως εισαγωγή σε άλλο βιβλίο για την οργάνωση και της δομές της Εκκλησίας, ο Μακαριώτατος Αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος έχει οργανώσει με τον μοναδικό τρόπο που εκείνος γνωρίζει τις φάσεις στις οποίες πέρασε η Ορθόδοξος Εκκλησία στην εν λόγω περιοχή. Με το νέο του βιβλίο γίνεται πολύ πιο ενδελεχή επισκόπηση της ιστορικής πορείας.

Στις σελίδες και ειδικά με τον τρόπο πως η ύλη έχει οργανωθεί σε κεφάλαια, με την επιστημονική κατάρτιση που τον χαρακτηρίζει και ειδικά με το κύρος του καταξιωμένου ερευνητή στο χώρο της θρησκειολογίας και θεολογίας, τεκμηριώνει επιστημονικά όχι μόνο την από αποστολικών χρόνων μαρτυρία του Χριστιανισμού σ’ αυτά τα μέρη, την άνθιση της Ορθοδοξίας στα Βυζαντινά χρόνια, την προσφορά της Ορθοδόξου Εκκλησίας κάτω απ’ τον Οθωμανικό ζυγό αλλά και αποκαθιστά την ιστορική πραγματικότητα για την απονομή του αυτοκεφάλου απ’ το Οικουμενικό Πατριαρχείο το 1937. Επί το πλείστον φωτίζει την περίοδο του αθεϊστικού διωγμού της Εκκλησίας, τις συνέπειες και την καταστροφή.

Για τον ιστορικό του μέλλοντος προφανώς αφήνει το επόμενο σημαντικό κεφάλαιο αυτό της αναγέννησης της Εκκλησίας μετά το διωγμό υπό την δική του σοφή καθοδήγηση και πατρική φροντίδα.

Στο Δεύτερο Μέρος ο Αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος αναλύει την πνευματική και πολιτιστική κληρονομιά που αφήνει στην ιστορία της τέχνης (Αρχιτεκτονική, Εικονογραφία, Ψηφιδωτά, Μικρογραφίες κ.α.). Και αυτό το υλικό χρονολογικά ταξινομημένο: Παλαιοχριστιανικά, Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά.

Το βιβλίο είναι ιδιαίτερα χρήσιμο όχι απλά διότι εμπλουτίζει τη σχετική βιβλιογραφία με την υπογραφή του Ιεράρχη της Εκκλησίας στην οποία αναφέρεται και του κορυφαίου επιστήμονα στον τομέα. Αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο για την τεκμηρίωση θέσεων σε μια εποχή που ενδιαφερόμενα κέντρα προσπαθούν να διαστρεβλώσουν την ιστορική πραγματικότητα, να δημιουργήσουν σκιές και εν τέλει να αμφισβητήσουν την πλούσια προσφορά της Εκκλησίας στο διάβα των αιώνων σε μια τόσο ευαίσθητη περιοχή όπως τα παράλια της Αδριατικής.

Σε παλαιότερες εποχές ήταν η γραμμή ορισμού της Ανατολικής Ορθοδοξίας με τον Δυτικό Χριστιανισμό και στους ύστερους αιώνες του Χριστιανισμού με το Ισλάμ.

Ως εκ τούτου το βιβλίο δεν αναφέρεται σε επιστήμονες και ειδικούς του είδους αλλά για κάθε πιστό που εκ των πραγμάτων μαζί με τα πνευματικά τον απασχολεί και πρέπει η ιστορική πορεία και προσφορά της Εκκλησίας μας.